دانش صدا در معماری
هنگامی که صحبت از شنیدن و گوش دادن می‌شود، بی‌درنگ به یاد موسیقی، احیاناً گفتار و گاهی آلودگی صوتی می‌افتیم. اما با کمی دقت متوجه می‌شویم که ما هیچ لحظه‌ای را بدون صدا نمی‌گذرانیم. حتی در ساکت‌ترین فضاها، صدای گردش خون یا ضربان قلب خود را خواهیم شنید. می‌توانیم چشم‌هایمان را به راحتی ببندیم، اما گوش‌هایمان را نه. صداها ما را در خود غرق می‌کنند. ما در فضای شنیداری شناوریم اما حضورش را حس نمی‌کنیم. در دنیایی که صدا همواره در کنارمان حضور دارد، توجه چندانی به آن نداریم و در جهانی تصویری زندگی می‌کنیم.
غلبه بینایی‌محوری در آموزش و طراحی معماری امری جهانی است. تنها چند دهه است که توجه به سایر حس‌ها در معماری جای خود را باز کرده است؛ با این مضمون که هرچه حس‌های بیشتری در ادراک محیط به کار آیند، تجربه‌ای بهتر و غنی‌تر از مکان‌ها خواهیم داشت. غفلت از اینکه هنگام مواجهه با فضاهای معماری، شنیدن صداها نیز نقش مهمی در فهم مکان دارند، معماران را به هنگام طراحی از توجه به کمیت و کیفیت صداها در پدید آوردن کیفیت‌های معماری دور کرده است. معماران باید صداها را بشنوند؛ بدانند که در هر فضایی از شنیدن صداها چه توقعی دارند؛ و در نهایت از دانش‌های مرتبط با صدا و معماری کمک بگیرند تا بتوانند کیفیاتی شنیداری در تجربه معماری خلق کنند.
گام اول در این زمینه دستیابی به دانش و آگاهی است که جای خالی آن حتی در دانشگاه‌های ما نیز حس می‌شود: آگاهی درباره «جایگاه صدا در معماری» و آشنایی با فعالیت‌هایی که در آنها توجه به صدا در مراحل مختلف طراحی معماری مشارکت می‌کند. مطالعه نسبت صدا و معماری در دل دانش‌های متنوعی شکل گرفته است که هر کدام با رویکرد فکری خاصی به این موضوع پرداخته‌اند. این مطالعات به طور کل در دو گروه مطالعات فیزیکی و مطالعات انسانی جای می‌گیرند. مطالعات فیزیکیِ صدا و معماری در دانش اکوستیک و شاخه‌های برآمده از آن انجام می‌گیرد و مطالعات انسانی که دو رویکرد روانشناسانه و پدیدارشناسانه دارد، شامل شاخه‌هایی چون منظرصوتی (Soundscape)، معماری گوشی (Aural Architecture)، مکان شنیداری و مطالعات تجربه چندحسی معماری می‌شود.
دانش اکوستیک که مطالعه «کمّی و فیزیکی» صداست و مطالعات فیزیکی صدا و معماری زیرمجموعه آن است، دانشی است درباره تولید، انتشار و دریافت صدا که در چند شاخه اصلی قابل مطالعه است. برای مطالعه هر کدام از این شاخه‌ها نیازمند دانستن بنیادهایی درباره امواج اکوستیکی و فیزیک صدا هستیم. شاخه‌های اصلی اکوستیک عبارتند از:
● اکوستیک موسیقی: درباره اصوات موسیقایی، سازسازی و دانش‌های مرتبط با صدا در موسیقی
● اکوستیک معماری: درباره رفتار صدا در کالبد معماری، در دو بخش عمده صدارسانی و ساکت‌سازی
● اکوستیک روانی: درباره چگونگی ادراک انسان از صدا و ارتباط بین دنیای فیزیک و برداشت ذهنی صدا
● آواشناسی گفتار: درباره زبان گفتاری و مسائل صوتی آن
● صدابرداری: درباره روش‌های مختلف ضبط، پالایش و پخش صدا و نیز ابزار و وسایل مرتبط با آن
محور اصلی مطالعات «انسانی» صدا و معماری انسان شنونده است که محیط صوتی پیرامونی خود را ادراک و تجربه می‌کند. محیط صوتی متشکل از صداهای اصلی و انعکاس آنها از کالبد است که هر دو با اثرگذاری بر عواطف و احساسات انسان اثرات متنوعی بر درک و فهم او از محیط دارند. تمامی این دانش‌ها در دستیابی به فضایی با کیفیت از نظر شنیداری نقش دارند و در نهایت برآیند همه آنها به کمک دانش اکوستیک معماری در طرح‌های اجرایی ساختمان عملی می‌شود.
اکوستیک معماری
دانش اکوستیک معماری دو فعالیت عمده را در بر می‌گیرد: صدارسانی و ساکت‌سازی که اولی به جنبه‌های مثبت حضور صدا در فضای معماری و دومی به کاهش اثرات منفی صدای ناخواسته (نوفه) در فضاها می‌پردازد. البته منظور از فضای معماری صرفاً فضای بسته نیست و اکوستیک معماری در فضاهای باز و نیمه‌باز نیز کاربرد دارد. اما آنچه در ذهن اکثر افراد از صدا در معماری وجود دارد، کاهش نوفه است و کمتر کسی به کیفیت صدا در فضاهای روزمره یا حتی فضاهای تخصصی مثل سالن سخنرانی و تالار موسیقی توجه دارد. البته ممکن است این امر به دلیل آزاردهندگی زیاد نوفه در فضاهای شهری باشد و اینکه ما در ایران از نظر اکوستیکی تقریباً هیچ فضای مناسب و باکیفیتی را تجربه نکرده‌ایم و از اثرات آن بی‌خبریم.
موضوع اصلی در اکوستیک معماری رساندن صدا با کمیت و کیفیت بالا به شنوندگان است و کاهش نوفه در مراحل اولیه کار در خدمت این بخش قرار می‌گیرد. واقعیت این است که بخشی از آرامش ما با کاهش نوفه تأمین می‌شود، اما بخشی از احساس و ادراک ما نسبت به یک فضا، مثلاً صمیمی بودن، زنده بودن، گرما و... را صدارسانی تعریف می‌کند. بنابراین موضوع اکوستیک معماری فقط طراحی فضاهای تخصصی مانند سالن‌های موسیقی، نمایش، سینما، سخنرانی و یا استودیوها نیست، بلکه می‌تواند به هرگونه فضایی از جمله کتابخانه، کلاس درس، اتاق جلسات، ایستگاه مترو، فرودگاه، رستوران، اتاق نشیمن، اتاق خواب و یا حتی فضاهای باز و نیمه‌باز نیز بپردازد.
با این وصف دو بخش اصلی طرح اکوستیک معماری به ترتیب ساکت‌سازی (Noise Reduction) و اکوستیک داخلی (Room Acoustics) هستند که اولی عموماً به سازه و سفت‌کاری ساختمان و دومی به هندسه فضا و نازک‌کاری داخلی وابسته‌اند؛ با این توضیح که در طراحی اکوستیک معماری اصولی، هر دو بخش با هم و به صورت یکپارچه و در ارتباط با هم در نظر گرفته شده و طراحی می‌شوند و در هر دو بخش، اندازه‌گیری پارامترهای مرتبط، قبل و بعد از طراحی، مکمل طراحی محسوب می‌شود.
در طراحی ساکت‌سازی یک فضا که با توجه به نوع نوفه‌های موجود شکل می‌گیرد، به جانمایی فضاها، نوع سازه، نوع جداره‌ها، بازشوها و نیز تأسیسات مکانیکی توجه می‌شود. اما در طراحی اکوستیک داخلی گام اول، طراحی هندسه فضا بر اساس صدارسانی است. در صورتی که هندسه درست طراحی نشود، اصلاح آن پس از ساخت بسیار مشکل خواهد بود. گام بعد تعیین نوع، میزان و محل مصالح مختلف است که می‌توان آن را پس از ساخت نیز تاحدی اصلاح کرد. عمده کار طراحی صدارسانی زنده در این مرحله انجام می‌شود، اما در فضاهای خاص (مانند تالارهای موسیقی و سخنرانی، سالن‌های نمایش، سالن‌های سینما و استودیوهای ضبط صدا) برای صدارسانی و یا ضبط برنامه به تجهیزات الکترواکوستیک (بلندگو و میکروفون) نیز نیاز است که طراحی آن به شدت به طرح اکوستیک داخلی وابسته است (صدارسانی زنده بدون استفاده از تجهیزات الکترونیکی برای تعداد شنوندگان تا حدود 300 نفر ممکن است). با کمی دقت و حساسیت به راحتی متوجه می‌شویم که هیچکدام از این فضاها در ایران طرح اکوستیک معماری و الکترواکوستیک مناسب ندارند. به همین دلیل در این فضاها با صداهای گوشخراش، ناهمخوانیِ جهت شنیدن صدا با تصویری که دیده می‌شود، آزاردهندگی زیاد صداهای زیر و بم، نشنیدن صدا در برخی قسمت‌های فضا و... مواجهیم.
نکته مهم در طراحی اکوستیک معماری این است که اکوستیک فعالیتی نیست که بتوان آن را پس از طراحی معماری به طرح اضافه کرد. طراحی اکوستیک معماری «طراحی معماری با توجه به ملاحظات اکوستیکی» است. از این رو مباحث اکوستیکی می‌توانند در تمام مراحل طراحی معماری حضور داشته باشند. متأسفانه بسیاری از معماران و طراحان داخلی ما تصور می‌کنند که استفاده از هندسه شکسته و نامنظم و به کار بردن چوب و گاهی برخی مصالح متخلخل با اعمال سلیقه بصری، برای تأمین کیفیت صدارسانی کافی است. اما این نوع طراحی مراحل خاص خود را دارد که پس از طراحی ساکت‌سازی فضا انجام می‌گیرد.
بخشی از دانش اکوستیک معماری قابل استفاده برای همه معماران است که می‌توانند به تنهایی در طرح‌های خود از آن استفاده کنند و با تمهیداتی به فضای بهینه نزدیک شوند، مثل اطلاع درباره ویژگی‌های اکوستیکی مصالح و چگونگی ساکت‌سازی مقدماتی فضاها. اما در بحث‌های تخصصی‌تر مانند طراحی فضاهای خاص که مستقیماً به صدا مربوط می‌شوند، معمار باید از متخصص اکوستیک کمک بگیرد و یا طراحی را کاملاً به او بسپارد، چون این کار تخصص ویژه خود را لازم دارد و برای تمام فضاها نمی‌توان یک راه‌حل تجویز کرد.
رفتارهای فیزیکی صدا در فضای کالبدی
همان‌طور که ذکر شد دانش اکوستیک معماری به مطالعه فیزیکی رفتار صدا در کالبد فضا می‌پردازد. عمده رفتارهای صدا در فضاهای باز، نیمه‌باز و بسته از این قرارند:
● تراگسیل: انتقال صدا از یک سمت جدار به سمت دیگر،
● انعکاس: بازگشت صدا پس از برخورد با یک جدار به همان سمت انتشار صدا،
● جذب: مستهلک شدن انرژی صدا پس از برخورد با یک جدار،
● پراش: تغییر شکل و جهت امواج صوتی وقتی به لبه‌های یک جدار برخورد می‌کنند،
● شکست: تغییر زاویه انتشار صدا وقتی از محیطی به محیط دیگر وارد می‌شود.
در بحث ساکت‌سازی یا صدابندی، عموماً با «تراگسیل صدا» و در بحث اکوستیک داخلی یا صدارسانی عموماً با انعکاس و جذب صدا سروکار داریم. در بخش‌های ساکت‌سازی و اکوستیک داخلی به کلیت این موضوعات پرداخته می‌شود.
متن زیر که بخشی از پایان‌نامه کارشناسی ارشد الهه ثابتی است، خلاصه‌ای از برخی مسائل مطرح در طراحی شنودسراها (فضاهای جمعی با حساست شنیداری مانند سالن نمایش، موسیقی، سخنرانی، سینما و...) را با تأکید بر مسائل اکوستیک داخلی معرفی می‌کند: